Polski ustawodawca nadgania resztę państw unijnych. Zmiany w polskim prawie autorskim

14 sierpnia 2024 roku Prezydent podpisał ustawę nowelizującą dotychczasowe przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Tym samym Polska jako ostatnia w Unii Europejskiej wypełniła obowiązek implementacji dyrektywy DSM (termin na implementację upłynął 7 czerwca 2021 roku). Nowelizacja zawiera także implementację dyrektywy SatCab II. Przepisy prawa autorskiego w nowym brzmieniu obowiązywać będą od 20 września 2024 roku.

Zaktualizowały się konsekwencje niewprowadzenia w umowie postanowienia w zakresie wynagrodzenia dla twórcy. W ustawie wyraźnie potwierdzono, że w takim wypadku przysługuje wynagrodzenie twórcy, przy czym nowelizacja wskazuje, że musi być ono godziwe i odpowiednie do zakresu udzielonego prawa, charakteru i zakresu korzystania oraz korzyści, które z takiego korzystania można mieć. Wprowadza się także domniemanie, że wynagrodzenie, które określono w sposób proporcjonalny do przychodów z korzystania z prawa objętego umową spełnia powyższe wymogi. 

Odświeżony został słynny za sprawą Andrzeja Sapkowskiego art. 44 mówiący o możliwości podwyższenia wynagrodzenia twórcy przez sąd, w przypadku gdy pozostaje ono w rażącej dysproporcji do korzyści uzyskanych przez nabywcę praw majątkowych lub licencjobiorcę. Obecnie ustawa posługiwać się będzie kryterium niewspółmierności wynagrodzenia w stosunku do korzyści uzyskiwanych przez nabywcę lub licencjobiorcę. Podwyższenie wynagrodzenia nie będzie także możliwe, jeżeli umowa została zawarta z organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.

Twórcy uzyskają także szersze uprawnienia kontrolne w zakresie możliwości dokonywania stałej oceny wartości majątkowej swoich praw w stosunku do otrzymanego do nich wynagrodzenia. Rozszerzono w ten sposób dyspozycję art. 47 ustawy, umożliwiając twórcy, którego wynagrodzenie jest zależne od wysokości przychodów z korzystania z utworu, wgląd w niezbędnym o dokumentacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia. Rozszerza to dotychczasowe ustawowe rozwiązanie, które stanowiło o konieczności udostępnienia wyłącznie informacji o uzyskanych korzyściach. To natomiast może kreować niekorzystną sytuację, w której twórcy ujawni się zbyt dużo informacji.

Co więcej, twórcy zyskują w art. 47¹ nowe uprawnienie do regularnego otrzymywania od nabywcy prawa lub licencjobiorcy aktualnej informacji o przychodach z korzystania ze swojego utworu oraz o wynagrodzeniu należnym w związku z tym korzystaniem, odrębnie dla każdego ze sposobów korzystania. Informacja ta winna być przekazywana nie rzadziej niż raz w roku, niemniej nie częściej niż raz na kwartał. Jeżeli nabywca lub licencjobiorca odpowiednio zbył lub udzielił dalszej licencji w zakresie otrzymanego prawa, w efekcie czego nie posiada pełnej informacji w powyższym zakresie, powinien on na żądanie twórcy wyjawić dane teleadresowe nabywcy praw lub licencji. Przepisu nie stosuje się jednak w przypadku, gdy wkład twórczy nie jest znaczący w stosunku do wykorzystywanej całości, chyba że dotyczy to żądania informacji niezbędnej do wykonywania prawa twórcy do zwiększenia niewspółmiernie niskiego wynagrodzenia.

Ustawa wprowadza także domniemanie, że wkład twórczy nie jest znaczący w stosunku do wykorzystywanej całości, jeżeli dotyczy utworu zbiorowego, zbioru utworów oraz utworu współautorskiego innego niż literacki, publicystyczny, naukowy, muzyczny lub słowno-muzyczny. Dla utworów audiowizualnych domniemanie to nie ma zastosowania do reżysera, operatora obrazu, twórcy adaptacji utworu literackiego, twórcy stworzonych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórcy scenariusza. Przepisu nie stosuje się także dla umów zawieranych z organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi albo z niezależnym podmiotem zarządzającym, a także w zakresie nieodpłatnej licencji udzielonej przez twórcę ogółowi społeczeństwa. Co ważne, przepis nie ma także zastosowania do utworów pracowniczych. Przepis art. 47¹ nie ma także zastosowania do programów komputerowych, choć opisany wcześniej art. 47 już takie zastosowanie znajdzie.

W efekcie powyższego, wydaje się, że coraz częściej praktyczne zastosowanie będzie miał art. 44 stanowiący o możliwości podwyższenia wynagrodzenia twórcy przed sąd w razie niewspółmierności w stosunku do korzyści uzyskiwanych przez nabywcę lub licencjobiorcę. Przepis ten, w zasadzie do sprawy Andrzeja Sapkowskiego przeciw CD Projekt RED S.A., był raczej przykładem akademickim i często przez praktyków zapomnianym. Teraz dyrektywa DSM, a konsekwencji jej polska implementacja dają twórcom narzędzia informacyjne, które spowodują zwiększenie ilości sporów o podwyższenie wynagrodzenia twórcy. 

Współtwórcy utworu audiowizualnego oraz artyści wykonawcy będą uprawnieni m.in. do odpowiedniego wynagrodzenia za publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł uzyskać do niego dostęp w wybranym przez siebie czasie i miejscu, a także za reemitowanie utworu. Analogiczna zmiana została wprowadzona dla artystów wykonawców utworów literackich, publicystycznych, naukowych, muzycznych lub słowno-muzycznych, w tym wykonawców opracowań takich utworów. Rozszerzono zatem zakres podmiotów uprawnionych do tantiem. 

Doniosłe znaczenie ma pojawienie się nowej formy dozwolonego użytku w postaci zwielokrotniania na potrzeby eksploracji tekstów i danych (data and text mining – TDM). Ustawa przewiduje zarówno sytuację niekomercyjnej eksploracji tekstów i danych – do celów badań naukowych, jak i komercyjną eksplorację. W pierwszym przypadku, jeżeli czynności zwielokrotniania nie mają na celu osiągnięcia bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej to nie wymagają zgody uprawnionego. W drugim zaś, jeżeli taki cel posiadają to w dalszym ciągu jest do dozwolone, o ile uprawniony nie zastrzegł inaczej. Co ważne, utworu zwielokrotniane mogą być przechowywane tak długo, jak konieczne jest to dla osiągnięcia celu ich przechowywania. TDM będzie miało duże znaczenie dla celów szkolenia maszynowego systemów generatywnej sztucznej inteligencji, choć zastosowanie tego rodzaju dozwolonego użytku bezpośrednio nie jest oczywiste i wymaga szerszej interpretacji przepisów prawa autorskiego.

Ustawa zawiera także regulacje określające odpowiedzialność podmiotów świadczących usługi udostępniania treści online za publiczne udostępnienie utworu bez zgody uprawnionego. Tego rodzaju podmioty muszą bardziej zaangażować się w zwalczanie przypadków naruszeń prawa autorskiego, a zwłaszcza w zapobieganie tym naruszeniom.

Co ciekawe, ustawodawca zdecydował się na wyszczególnienie licencji przenosząc jej definicję ze środka ustawy do „słowniczka”. Tam prosta definicja stanowi, że licencja jest to umowa o korzystanie z utworu. Także w zakresie licencji ustawodawca rozszerzył jej zakres terytorialny wskazując, że do podstawy jego określenia może teraz służyć także miejsce zamieszkania licencjobiorcy.  

Poza tym, ustawa zawiera ujednolicenie zasad rozpowszechniania w państwach członkowskich programów telewizyjnych i radiowych pochodzących z innych państw członkowskich, w tym także w zakresie warunków licencyjnych usług reemitowania i rozpowszechniania poprzez wprowadzenie bezpośrednie. Ściśle zostały uregulowane kwestie tzw. utworów osieroconych. 

adw. dr Jacek Markowski

Bibliografia: 

[1] https://orka.sejm.gov.pl/proc10.nsf/ustawy/406_u.htm